परिचय:
गुणकिर्ति महाविहार, जुन हिरण्यवर्ण महाविहारको उत्तरपट्टि मध्यपुर थिमी नगरपालिकाको वडा नं. ५ स्थित दिगु त्वामा अवस्थित छ। स्थानीय भाषामा यसलाई “दिगु बाहा” भनिन्छ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि:
यो बाहाको स्थापना ऐतिहासिक रूपले प्रमाणित गर्न सकिने स्रोतहरू फेला परेका छन्। यस बाहामा लिच्छविकालीन शैलीको चैत्य र गुरु पद्मसम्भवको मूर्ति रहेको छ। यी संरचनाहरू लिच्छविकालमै निर्माण गरिएको अनुमान छ। बाहाको स्थापना नेपाल सम्बत ८०८ मा भएको उल्लेख फेला परेको छ।
त्यसपछि, नेपाल सम्बत ८४२ मा दण्डपाणि वज्राचार्यले बाहाको जिर्णोद्धार गरी शालिक स्थापना गरेको उल्लेख छ। बाहामा सुवर्णरूपका दिपंकर बुद्ध र भिक्षुको मूर्तिहरू छन्। नेपाल सम्बत ६८४ र ६८९ सालमा निर्माण गरिएका दिपंकर बुद्धका मूर्तिहरू बाहामा सुरक्षित छन्।
नेपाल सम्बत ६९६ चैत्र कृष्ण पक्ष त्रयोदशी बिहीबारका दिन श्री असन मडप (असन क्षेत्र) मा तुलाधर जितराजले सम्यक दान दिएर बाहामा दिपंकर बुद्धलाई निम्त्याएको उल्लेख छ। यसले पुष्टि गर्छ कि गुणकिर्ति महाविहारको स्थापना नेपाल सम्बत ६८४ मा भइसकेको थियो।
यो महाविहार थिमीको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदा हो जसले परम्परागत बौद्ध धर्म र संस्कृति जोगाइराख्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिँदै आएको छ।
बिहारको स्वरूप
थिमी क्षेत्रको सांस्कृतिक र धार्मिक सम्पदाको संरक्षणका लागि “गुणकिर्ति महाविहार” (दिगु बाहा) एक महत्त्वपूर्ण विहार हो। यो विहारले पुरातन बौद्ध वास्तुकलाको उत्कृष्ट उदाहरण प्रस्तुत गर्छ।
वास्तुकला:
महाविहारको मुख्य प्रवेशद्वार (मुख लुखा) दुई ठूला सिंह मूर्तिले सजाइएको छ। प्रवेशद्वारको दुवैतर्फ सिंहहरूको बीचमा पातल राखिएको छ। यस प्रवेशद्वारको छेउमा “महाकाल”को मूर्ति पनि स्थापना गरिएको छ। विहारको केन्द्रभाग चारकुने (चतुष्कोण) आकारमा बनाइएको छ, जसको चारै कुनामा “अशोक स्तम्भ”को प्रतीकका रूपमा चैत्यहरू छन्।
चैत्यहरूको बीचमा “धर्मधातु मण्डल” र “यज्ञकुण्ड” स्थापना गरिएको छ। चतुष्कोणको मध्यभागमा चैत्य रहेको छ। यस चैत्यमा गुरु पद्मसम्भवको मूर्ति रहेको छ।
विशेष मूर्तिहरू:
विहारको पश्चिमी भागमा “अक्षोभ्य बुद्ध”को मूर्ति छ। मूर्तिको आधारभूत संरचना वज्र प्लास्टरले बनेको छ। प्रवेशद्वारका कलात्मक बुट्टाहरू, तोरण (गेट) र मूर्तिहरूले विहारलाई झनै आकर्षक बनाएका छन्।
तोरणको माथिल्लो भागमा बज्रसत्व र नामसंगितिका मूर्तिहरू छन्। तोरणको मुनि मकरास (मगरमुख) शैलीमा सजावट गरिएको छ। तोरणमा ने.सं. ८५७ को रणजित मल्लको नाम उल्लेख गरिएको छ, जसले यसको ऐतिहासिक महत्व झल्काउँछ।