मध्यपुर थिमि नगरपालिका वडा नं ४ मा रहेको थिमि लाय्कू परिसर थिमि बस्तीको मध्यभागमा अवस्थित छ । हाल यस परिसरमा आदर्श उच्च माध्यमिक विद्यालय संचालन भइरहेको छ भने एउटा भवनमा लाय्कूको तलेजु रहेको छ । थिमिको मूल सडकमै रहेको यस परिसर झण्डै ३.५ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको छ । हाल यस परिसरमा विद्यालय संचालनमा रहेको भए पनि यस परिसरको एउटा दक्षिणी छेउको एक भवनलाई तलेजुको रुपमा धार्मिक एव्म सांस्कृतिक क्रियाकलापहरु सम्पन्न गर्ने गरिएको छ ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
थिमि लाय्कूको स्थापना सम्बन्धमा कुनै प्रकारको जानकारीमूलक सामग्री हालसम्म फेला परेको छैन । स्थानीय बुढापाकाहरु यस लाय्कूको मुख्य भवन नौ तले रहेको बताउँछन् यद्यपी जसको आधिकारिक पुष्ट्याईं गर्न बाँकी नै छैन । त्यसो त लाय्कू वरपर ढलनिर्माणको क्रममा जमिन खन्ने क्रममा भेटिएका पुरातात्विक महत्वका ईंटाहरुले यसको प्राचीनताबारे केहि संकेत गरेको छ । यसले लाय्कू परिसरमा उत्खनन् एवम् थप अनुसन्धानलाई औंल्याएको छ । लाय्कू प्रांगण बाहिर मूल सडकमा रहेको थिमिको एक मात्र शिखर शैलीको मन्दिर (ताहादेगः) इन्द्रसिंह दुवालद्धारा नेसं ७६९ मा निर्माण गर्न लगाएको तथ्य मन्दिरको शिलालेखमा अंकित छ ।
ख) सांस्कृतिक महत्व
थिमि लाय्कू स्थानीय संस्कृतिमा अत्यन्त महत्वपूर्ण स्थान राख्ने सम्पदा हो । यो स्थान थिमिको नगरदेवता बालकुमारीको बासस्थान पनि हो । जात्रा गरिने बालकुमारीको पाँच मूर्तिलाई यसै परिसरभित्र रहेको तलेजु भवनमा राख्ने गरिन्छ । भनिन्छ उक्त मूर्तिलाई जात्रा सकिए लगत्तै तलेजुको कुनै भित्ताभित्र राखेर माटोले टालिन्छ जुन स्थान पछि भित्ता टाल्ने व्यक्ति स्वयम्लाई समेत थाहा हुँदैन । तर जब बिस्का जात्रा नजिकिन्छ बालकुमारीको मूर्ति भएको स्थानको भित्ता चर्किन थाल्छ र त्यसैको आधारमा भित्ता फोरेर जात्राको लागि मूर्ति निकालिन्छ । यसैगरी बालकुमारीको चढाइएको तिसा (गहना) पनि यहि तलेजुभित्र भण्डारण गरिन्छ ।
दशैंको चालं (विजयादशमी) को भोलिपल्ट लाय्कूबाट खां (पायाः) निकालिन्छ । लाय्कू सम्बद्ध विभिन्न थरका स्थानीय समुदायहरुको संलग्नतामा पायाः सम्पन्न हुन्छ । यसैगरी बिस्काजात्रामा पनि लाय्कूको भूमिका उत्तिकै गहन र निर्णायक हुन्छ । खतजात्रा प्रारम्भ हुनुभन्दा ८ दिन अघि लाय्कूमा बालकुमारीको तिसा निकाल्ने, पखाल्ने र सुकाउने कार्य हुन्छ भने जात्रा अवधिभर विभिन्न सांस्कृतिक क्रियाकलापहरु सम्पन्न गरिन्छ । बिस्काजात्राको पूर्वसन्ध्यामा थिमिका जेष्ठ नागरिकको घरबाट निकालिने मिखुमेय् यात्रा पनि लाय्कूका पदाधिकारीहरुको नेतृत्व र तजबिजमा सम्पन्न हुन्छ । यसबाहेक बिस्का जात्राको संचालन, व्यवस्थापन र नियमन लाय्कूबाट हुने गर्दछ । नगरदेवता बालकुमारी मू तिसा (मूल गहना) लाय्कूबाट निकालेर क्वलाखुटोल स्थित बालकुमारी मन्दिरमा प्रवेश गराएपछि औपचारिक रुपमा थिमि बिस्काजात्राको खतजात्रा प्रारम्भ हुन्छ भने बालकुमारीकै नेतृत्वमा बैशाख २ गते संचालन हुने खतजात्राको क्रममा बालकुमारी यस लाय्कू परिसरमा प्रवेश गरेपश्चात् औपचारिक रुपमा उक्त वर्षको थिमिको बिस्काजात्रा सम्पन्न भएको मानिन्छ । यसक्रममा बालकुमारी लाय्कू प्रवेश गरे लगत्तै अन्य खतलाई पनि लाय्कू प्रवेश गराइन्छ र बालकुमारी लगायत अन्य खतहरु यहाँ विसर्जन गरेर केहि समय रमाइलो गरिन्छ । अन्तमा बालकुमारी यहि विसर्जन गरिन्छ भने अन्य खत बालकुमारीको खत परिक्रमा गरि आफ्नो टोल, स्थानमा फर्किन्छ ।