विष्णुवीर मन्दिर मध्यपुर थिमि नगरपालिका वडा नं ४ थिमि, सुंगाटोलमा अवस्थित छ । थिमि नगरको पश्चिमपट्टि स्थापित यो शक्तिपीठलाई थिमिको अष्टमातृका अन्तर्गत वैष्णवीको रुपमा लिइन्छ । स्थानीय बुढापाकाहरु हालको यो पूर्वाभिमुख यो मन्दिर चीनकालमा पश्चिमाभिमुख थियो भन्ने किम्बदन्ती सुनाउँछन् । किम्बदन्तीअनुसार एकताका काठमाडौं र भक्तपुरबीच लडाईं भएको बेला काठमाडौंले सधैं हार व्यहोर्नु परेकोरहेछ । पछि भक्तपुरमाथि विजय प्राप्त गर्न नसक्नुको कारण थिमिको शक्तिपीठ विष्णुवीर रहेको भन्ने बुझेछन् । त्यससमय थिमिबासीले विष्णुवीरलाई आफ्नो रक्षकको रुपमा पूजा गर्दथे र कुनै पनि लडाईंमा यसको आराधना गर्ने गरिन्थ्यो । त्यसपछि विभिन्न दाउपेच लगाएर विष्णुवीरलाई पूर्व फर्काएछ र त्यसपछि बल्ल काठमाडौंले विजय प्राप्त गरेछ ।
क) ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
विष्णुवीरको स्थापना कहिले कसरी भयो भन्न सकिने ठोस आधारहरु हालसम्म भेटिएको छैन । विष्णुवीर मन्दिरको उत्तरी भित्तामा टाँसेर बनाइएको सरस्वती मन्दिरभित्र रहेको शिलापत्रमा उक्त सरस्वती मन्दिर ने.सं. ९८० निर्माण गरेको विवरण पाइन्छ । त्यसैगरी मन्दिर अघिल्तिर रहेको घण्टामा उत्कीर्ण विवरणमा उक्त घण्टा बि.सं. १९६४ चढाइएको उल्लेख छ । यसबाहेक मन्दिर र मन्दिर परिसरभित्र अन्य प्राचीन अभिलेख नरहेकोले विष्णुवीरसम्बन्धी ऐतिहासिक जानकारी अनुसन्धानको गर्भमै रहेको छ ।
ख) सांस्कृतिक महत्व
विष्णुवीरलाई थिमि नगरमा स्थापित अष्टमातृकागण अन्तर्गतको वैष्णवी स्वरुपमा लिइन्छ । यसको सांस्कृतिक महत्वको कुरा गर्दा विशेषतः थिमिको बिस्काजात्रामा सर्वप्रथम जात्राको लागि प्रदर्शनीमा लगिने देवता विष्णुवीर रहेको छ । यसपछि मात्रै अन्य देवीदेवताको प्रदर्शनी निकालिन्छ । यस अर्थमा विष्णुवीरको मूर्ति प्रदर्शनी पछि थिमि बिस्काजात्रा अन्तर्गत खतजात्रा प्रारम्भ हुने गरेको देखिन्छ । उक्त खतजात्रामा क्वलाखुक्षेत्र अन्तर्गत विभिन्न टोलमा स्थापित पाँच गणेश (पतसिको गणेश, थासमा गणेश, भादे इनाय्, तछु गणेश र दथुत्वा गणेश) को नेतृत्व विष्णुवीरले गर्दछ । विष्णुविरको जात्रा चैत्र मसान्तको साँझबाट प्रारम्भ हुन्छ । यसदिन द्यःब्वये यंकेगु(खतजात्राको ढलौटको मूर्तिलाई मन्दिरमा लगेर प्रदर्शनीमा राखिने) गरिन्छ । विष्णुवीरको नेतृत्वमा हुने खतजात्रा भने वैशाख १ गते साँझबाट प्रारम्भ हुन्छ । यसलाई सुंगाद्यः जात्रा, बाँय्लिसिया जात्रा भनिन्छ । यो जात्रा थिमिको झण्डै ८० प्रतिशत भूभाग परिक्रमा गरेर सम्पन्न गरिन्छ । यसबाट विष्णुवीरको सांस्कृतिक महत्व र व्यापकता बुझन सकिन्छ । त्यसैगरी विष्णुवीर खतजात्रासँग सम्बन्धीत एउटा रोचक प्रचलन यहाँनिर उल्लेखिनीय छ । वैशाख १ गते साँझ सुंगाद्यः जात्राको क्रममा विष्णुवीरको खतलाई मन्दिर प्रांगनबाट उत्तरपूर्व रहेको कय्कुतांसम्म पुऱ्याइन्छ र यहाँ सबै गण भेला भएर जात्रा प्रारम्भ हुन्छ । यसरी कय्कुतांसम्म पुऱ्याउने क्रममा सुंगाटोलबाट कय्कुतां सम्मको बाटोमा धिमेबाजा नबजाईकन सि:बाजं (शवयात्राको क्रममा बजाइने बाजा) बजाएर लगिन्छ र जात्रामा सहभागीहरुले पनि शवयात्रामा झै टोपी फुकाल्नु पर्दछ । यस बेला बजाइने बाजा, सहभागीहरु कोशान्त र मलिन गतिविधिले शवयात्राको झल्कोदिन्छ । यसबाट विष्णुवीरको खतजात्रालाई अन्य जात्रा भन्दा रोचक र पृथक बनाएको छ । सांस्कृतिक महत्वको अर्को पक्षको रुपमा वैशाख २ गते हुने बालकुमारीको जात्रामा विष्णुवीरको भूमिकालाई लिन सकिन्छ । यस दिनको खतजात्रामा सम्पूर्ण खतहरुलाई थिमि मुलबाटो हुँदै क्वलाखुदेखि दिगुटोलसम्म परिक्रमा गराइन्छ । यस क्रममा क्वलाखुबाट बालकुमारीको खत थिमिको मूल सडक हुँदै ल्याउँदा लाय्कूको मूल प्रवेशद्धारमा कुनै अवरोध नभएको अवस्थामा बालकुमारीलाई लाय्कू प्रवेश गराइन्छ र जात्रा सम्पन्न हुन्छ । जबकि यस जात्राको प्रचलन अनुसार बालकुमारीको खतलाई दिगुभैरब र बालकुमारी मन्दिरको ३ पल्टसम्म परिक्रमा गराउनु पर्दछ । तसर्थ बालकुमारीलाई शिघ्र मध्यपुरथिमिका प्रमुख ऐतिहासिक सम्पदाहरु द्धट
लाय्कू प्रवेशबाट रोक्नको लागि विष्णुवीर र दक्षिणबाराही गणले पालैपालो मूल प्रवेशद्धारमा छेक्ने कार्य गर्दछ र पूर्ण परिक्रमा पछि मात्रै प्रवेशको लागि बाटो छोडिदिन्छ ।
ग) कलात्मक महत्व
विष्णुवीरको प्राचीन मन्दिर १२ कुने रहेको भएपनि हालको मन्दिरको संरचना चारकुने रहेको छ । गुम्बज शैलीको यस मन्दिरको उचाइ करिब १५ फिट रहेको छ । मन्दिर चारपाते किलामाथि ईंटाबाट झण्डै १८ इन्चको उचाइका दुई तह प्यागोडा शैलीमा गारो उठाइएको छ । यसको चारकुनामा ज्वःलान्हाय्कं (एक प्रकारको पवित्र ऐना) राखिएको छ । प्यागोडा शैलीको गारोबाट गुम्बज बनाइएको छ । गुम्बजमाथि गजूर रहेको छ । पूर्वाभिमुख मन्दिरको मूलद्धार ढुंगाको खम्बाले बनेको छ र यसको दायाँबायाँ सिँहको शिलामूर्ति रहेको छ । मूलद्धारको दाहिनेपट्टि शिलास्तम्भमा दिव्यघण्टा झुण्ड्याइएको छ । मन्दिरको चारैतिर चाकःमतः रहेको छ । मन्दिरको अघिल्तिर ३ फिट अग्लो शिलास्तम्भमाथि हात जोडेका गरुद्धको शिलामूर्ति रहेको छ । मन्दिरभित्रको भुईं ढुंगाले छापेको छ र बीच पारेर निराकार शिलामूर्तिहरु रहेका छन् । यसलाई ढुंगाको छिफ्वःले ओढाएको छ । मन्दिरबाहिर उत्तरी गारोमा सताएर सरस्वतीको सानो मन्दिर रहेको छ । गुम्बज शैलीको उक्त मन्दिर पनि पूर्वाभिमुख छ । जमिन सतहभन्दा २ फिट माथि उठेको उक्त मन्दिरको मूलद्धार पनि ढुंगाको खम्बाद्धारा निर्मित छ । मन्दिर परिसरको उत्तरपश्चिमी कुनामा सिद्धिकालीको मूर्ति रहेको छ । यसैगरी नित्य भजनको लागि मन्दिरको पूर्व, पश्चिम र उत्तरतिर आधुनिक शैलीको पाटी निर्माण गरिएको छ ।